Sejarah Awal
Migrasi Kaum Iban di Sarawak[1]
Prof.
Madya Dr Neilson Ilan Mersat
Fakulti
Sains Sosial, Universiti Malaysia Sarawak
Pengenalan
Kajian-kajian
lepas menunjukkan bahawa terdapat beberapa sebab mengapa sesuatu kelompok atau
kaum itu berpindah ataupun melakukan migrasi. Manusia berpindah dari satu
tempat ke tempat yang lain kerana ingin mencari peluang pekerjaan serta
mendapat gaji yang lebih lumayan. Namun terdapat juga yang berpindah dengan
tujuan untuk mendapatkan pendidikan yang lebih baik. Sesetengah orang berpindah
kerana melarikan diri dari penindasan politik. Selain daripada itu manusia juga
berpindah untuk menikmati kemudahan asas yang lebih baik, untuk mendapatkan
makanan, air dan juga alam sekitar yang lebih baik. Bagi kaum Iban satu konsep
yang menjadi pegangan mereka serta asas kepada aktiviti migrasi dinamakan bejalai. Menurut Kedit (1993), bejalai ialah bilamana seseorang itu
pergi merantau untuk mendapatkan pengetahuan dan pengalaman yang baharu dalam
kehidupan mereka. Malah mereka yang lebih banyak bejalai serta jauh tempatnya di mana beliau pernah bejalai dianggap mempunyai status yang
lebih tinggi dalam kaum tersebut.
Kertas
kerja ini akan membuat analisis tentang perpindahan kaum Iban dari Lembah
Kapuas di Indonesia sehingga ke Sarawak sebelum kedatangan Brooke. Menurut
Sandin (1967), terdapat tiga teori utama tentang kedatangan kaum Iban ke
Sarawak. Teori yang pertama menyatakan bahawa mereka datang ke Sarawak melalui
Tanjung Datu di Lundu. Teori yang kedua pula menyatakan bahawa mereka datang ke
Sarawak melalui Bukit Merudu yang terletak tidak jauh dari Brunei (Sandin,
1967:3 & 26). Teori yang ketiga pula menyatakan bahawa mereka datang dari
lembah Kapuas ke Sarawak melalui kawasan Kumpang. Teori yang ketiga adalah
lebih dominan kerana terdapatnya sumber-sumber lisan yang membuktikan bahawa
sebahagian besar dari kaum Iban berhijrah dari lembah Kapuas ke Sarawak melalui
kawasan Kumpang. Kertas kerja ini akan melihat proses migrasi kaum Iban ke
Sarawak dari prisme teori yang ketiga. Kertas kerja ini juga ditulis
berdasarkan sumber sekunder dari tulisan-tulisan awal yang dibuat oleh
penyelidik-penyelidik tempatan dan juga sarjana-sarjana dari luar Sarawak.
[1] Dibentangkan
di Majlis Polemik Sejarah Malaysia Sesi
27: Penempatan di Sarawak 1400-1840, di Islamic Information Centre, Kuching
Sarawak pada 19 September 2012, anjuran
Arkib Negara Malaysia.
‘Conduct research to ensure accuracy’
by Antonia Chiam, reporters@theborneopost.com. Posted on September 20, 2012, Thursday
VITAL
HISTORY: Daresah (centre), flanked by State Archives director
Norsuriaty Awang Hassim (left) and National Archives director Yatimah
Rimun, speaks at the press conference. — Photo by Muhammad Rais Sanusi
She said when researchers and historians present their findings to the public, society at large will get a more balanced picture and perception of our history.
“This is especially so for the early history of our country. There is not much record or documents that provide information on the early settlements. Most of our historical facts are based on archaeological findings, which give a picture of life through the discoveries of plates and pottery.
“Through dedicated research by historians, more facts can be gathered and verified to fill the void of our early history. This is important for our national archives so that people will have access to authentic historical facts,” she told reporters at the 27th Session Polemic on Malaysian History — Sarawak Settlement 1400-1840 yesterday.
Daresah said the National Archives would compile all research findings to assist future research.
“In Sarawak itself, early settlements date back to the 1400s until 1840. However, there is not much research or reading materials on the subject.
“We hope that with the panellists for this session, who have done their research on the subject, will provide a clearer picture of early settlement here,” she said.
Daresah pointed out that this is the second time such an event was held in the state, following an event in Simunjan earlier this year on Sarawak’s pre-1400 settlement.
“We encourage members of the public, especially students, to attend such sessions so that they will be exposed to the latest historical findings,” she said.
The three panellists for yesterday’s session were Associate Professor Dr Bilcher Bala, who spoke on the history during the Brooke era; Associate Professor Dr Neilson Ilan Mersat, who presented his findings on early Iban migration; and Bidah Ugong, who spoke on Bidayuh migration and early settlement.
Dr Ahi Sarok from Universiti Sarawak Malaysia (Unimas) chaired the session.
Sejarah penempatan awal Sarawak dibukukan – BorneoPost Online
by Patricia Gari. Posted on September 20, 2012, Thursday
UNTUK
KETAMADUNAN BANGSA: Daresah (kiri) dan Pengarah Arkib Negara Malaysia
Cawangan Sarawak Norsuriaty Awang Hassim bergambar bersama poster
Polemik Sejarah Malaysia Sesi Ke-27 pada majlis perasmiannya di Kuching,
semalam. — Gambar Muhd Rais Sanusi
Ketua Pengarah Arkib Negara Malaysia Daresah Ismail berkata pembukuan hasil-hasil kajian itu penting untuk memudahkan penyelidik-penyelidik membuat kajian lanjut terhadap fakta yang dibincangkan pada masa akan datang.
“Kertas kerja atau hasil–hasil kajian fakta sejarah ini akan dibentangkan oleh pengkaji, seterusnya dibahas dan dipersoalkan sehingga kesahihan maklumat atau fakta diterima semua.
“Seterusnya ia akan dibukukan sebagai bahan rujukan kepada pengkaji-pengkaji fakta pada masa akan datang,” katanya pada sidang media selepas merasmikan Majlis Polemik Sejarah Malaysia Sesi Ke-27 bertema, ‘Petempatan Di Sarawak 1400-1840 M’, di Pusat Penerangan Islam.
Pada sesi itu tiga kertas kerja (kajian) dibentangkan iaitu ‘Satu Perspektif Fakta Sejarah Sarawak Pada Era 1400-1840 M’ oleh Profesor Madya Dr Bilcher Bala daripada Universiti Malaysia Sabah (UMS), ‘Sejarah Awal Migrasi Kaum Iban Ke Sarawak’ oleh Profesor Madya Dr Neilson Ilan Mersat (Universiti Malaysia Sarawak) dan ‘Menjejaki Migrasi dan Petempatan Masyarakat Bidayuh dari Tahun 1400-1840M’ oleh Bidah Ugong .
Beliau menambah, penganjuran sesi polemik berkenaan bertujuan melengkapkan sejarah negara yang maklumatnya tidak banyak dalam simpanan Arkib Negara.
“Pagi ini adalah sesi polemik yang ke-27 sejak diadakan pada 1994, polemik ini lebih kepada pembentangan oleh penyelidik sejarah yang melakukan kajian dan hasil kajian itu mereka bentangkan untuk dimaklumkan kepada orang ramai seterusnya diterima atau sebaliknya.
“Ia akan dibahaskan dan dipersoalkan sehingga kesahihan maklumat dan fakta diterima oleh semua,” jelasnya sambil menambah sesi sama akan diadakan di Kuala Lumpur pada November ini.
Beliau berkata pihaknya sentiasa menggalakkan bukan sahaja pelajar, orang ramai yang berminat tentang sejarah hadir mendengar pembentangan hasil kajian sejarah dan pada masa sama boleh mengemukakan pertanyaan atau mendapatkan maklumat lebih jelas daripada pengkaji atau ahli panel. Sementara itu dalam ucapan perasmiannya Daresah berkata penemuan fakta baharu dalam kajian sejarah Malaysia perlu diketengahkan supaya kebenaran dapat ditegakkan dan sejarah negara diletakkan di landasan sewajarnya.
Kajian dan penilaian itu katanya mesti dilihat daripada sudut pandang para pengkaji dan sejarawan tempatan supaya sesuatu episod sejarah ditonjolkan daripada perspektif anak watan demi menegakkan keutuhan dan martabat bangsa.
“Menerusi cara ini, masyarakat akan memperoleh gambaran dan persepsi yang lebih seimbang di samping dapat meningkatkan imej serta kewibawaan bangsa di dalam dan luar negara.
“Inilah falsafah di sebalik penganjuran Majlis Polemik Sejarah ini,” ujarnya.
Sehingga kini, katanya sebanyak 65 kertas kerja telah diterbitkan melalui dua siri terbitan iaitu Polemik Sejarah Malaysia (Jilid 1) pada 2008 dan Polemik Sejarah Malaysia (Jilid 2) pada 2009.
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
Sejarah Awal Migrasi Kaum Iban di Sarawak[1]
Prof. Madya Dr Neilson Ilan Mersat
Fakulti Sains Sosial, Universiti Malaysia
Sarawak
Pengenalan
Kajian-kajian lepas menunjukkan bahawa terdapat
beberapa sebab mengapa sesuatu kelompok atau kaum itu berpindah ataupun
melakukan migrasi. Manusia berpindah dari satu tempat ke tempat yang lain
kerana ingin mencari peluang pekerjaan serta mendapat gaji yang lebih lumayan. Namun
terdapat juga yang berpindah dengan tujuan untuk mendapatkan pendidikan yang
lebih baik. Sesetengah orang berpindah kerana melarikan diri dari penindasan
politik. Selain daripada itu manusia juga berpindah untuk menikmati kemudahan asas
yang lebih baik, untuk mendapatkan makanan, air dan juga alam sekitar yang
lebih baik. Bagi kaum Iban satu konsep yang menjadi pegangan mereka serta asas
kepada aktiviti migrasi dinamakan bejalai. Menurut Kedit (1993), bejalai ialah bilamana seseorang itu
pergi merantau untuk mendapatkan pengetahuan dan pengalaman yang baharu dalam
kehidupan mereka. Malah mereka yang lebih banyak bejalai serta jauh tempatnya di mana beliau pernah bejalai dianggap mempunyai status yang
lebih tinggi dalam kaum tersebut.
Kertas kerja ini akan membuat analisis
tentang perpindahan kaum Iban dari Lembah Kapuas di Indonesia sehingga ke
Sarawak sebelum kedatangan Brooke. Menurut Sandin (1967), terdapat tiga teori utama
tentang kedatangan kaum Iban ke Sarawak. Teori yang pertama menyatakan bahawa
mereka datang ke Sarawak melalui Tanjung Datu di Lundu. Teori yang kedua pula menyatakan
bahawa mereka datang ke Sarawak melalui Bukit Merudu yang terletak tidak jauh
dari Brunei (Sandin, 1967:3 & 26). Teori yang ketiga pula menyatakan bahawa
mereka datang dari lembah Kapuas ke Sarawak melalui kawasan Kumpang. Teori yang
ketiga adalah lebih dominan kerana terdapatnya sumber-sumber lisan yang
membuktikan bahawa sebahagian besar dari kaum Iban berhijrah dari lembah Kapuas
ke Sarawak melalui kawasan Kumpang. Kertas kerja ini akan melihat proses
migrasi kaum Iban ke Sarawak dari prisme teori yang ketiga. Kertas kerja ini juga
ditulis berdasarkan sumber sekunder dari tulisan-tulisan awal yang dibuat oleh
penyelidik-penyelidik tempatan dan juga sarjana-sarjana dari luar Sarawak.
Migrasi Kaum Iban
Sepertimana yang dinyatakan oleh Pringle
(1970:247) bahawa sejarah perpindahan kaum Iban bukanlah mudah untuk difahami
“...the story of Iban migration...is not a simple one”. Kaum Iban berpindah
dari barat dan kemungkinan dari Sumtera pada zaman sebelum orang-orang Melayu
menganuti agama Islam (Gould & Bampfydle,1909:24). Charles Hose berpendapat bahawa pemimpin-pemimin Melayu dari
Bahagian Sri Aman membawa bersama mereka kaum Iban dari Sumatera untuk
menyertai serangan mereka (Pringle,1970:38). Namun menurut pengkaji seperti Stephanie Morgan
(1968:145) perkara seperti ini agak mustahil dilakukan. Sejarah lisan dan juga
salasilah kaum Iban menunjukkan bahawa
mereka berasal dari lembah Kapuas (Christine Padoch, 1984 :2). Sejarah
kedatangan kaum Iban banyak bergantung kepada salasilah yang diketahui secara
lisan oleh kaum tersebut. Sudah tentunya sumber sejarah lisan seperti ini
berhadapan dengan kelemahan dari segi fakta yang kurang jelas (Pringle,
1970:40-41).
Proses migrasi kaum Iban sangat kompleks
kerana ketiadaan tarikh yang pasti tentang bila mereka memulakan proses migrasi
ke Sarawak. Malangnya tidak ada historical
data yang boleh digunakan sebagai asas untuk menetapkan tarikh sebenar
sesuatu pristiwa dalam proses migrasi tersebut. Menurut Sutlive (1988), proses
migrasi kaum Iban adalah sesuatu yang berterusan dan mereka bergerak dalam
kumpulan yang sangat kecil dan tidak melibatkan beratus-ratus atau beribu-ribu
orang. Di antara sebab-sebab mereka berpindah ialah seperti mencari kawasan
pertanian yang baru, mencari kawasan untuk memburu dan juga ingin memenuhi keperluan untuk
mendapatkan kawasan penempatan yang baru.
Menurut tafsiran Empiang Jabu (1988), proses
migrasi kaum Iban boleh dibahagikan kepada tiga fasa. Ketiga-tiga fasa ini juga
kemudiannya digunakan oleh Chang Pat Foh (2006) untuk menganalisis sejarah awal
kaum Iban di Sarawak. Fasa Pertama ialah migrasi kaum Iban ke Bahagian Kedua di
Sarawak yang bermula sejak sekitar
1540an sehingga ke 1800. Fasa Kedua ialah pada abad ke 18 dimana proses migrasi
diluaskan ke kawasan lembah Rajang, Katibas, Entabai dan Julau. Fasa Ketiga, ialah
pada abad ke dua puluh ke bahagian Limbang, kawasan Suai dan Niah (1927),
kawasan Balleh (1920an) dan kawasan Lundu (1955). Di antara sebab-sebab mereka
berpindah yang telah dijelaskan ialah: untuk mencari tempat memburu, mencari kawasan
pertanian dan juga pandangan kaum Iban sendiri bahawa orang yang lebih jauh
mengembara akan lebih tinggi statusnya dalam masyarakat mereka (Empiang, 1988).
Kerajaan Awal di
Borneo Dan Pengaruh Hindu-Buddha
Kerajaan awal di Borneo dinamakan Kingdom of Kutai. Kerajaan yang mempunyai
pengaruh Hindu ini terletak di bahagian Kalimantan Timur (The History, http://historian-sholeh.blogspot.com/2011/01/kutai-kingdom.html, 11 September 2012). Seperkara yang menarik
ialah dalam cerita lisan tentang sejarah migrasi kaum Iban tidak pernah
dinyakatan wujudnya kerajaan awal ini. Ini mungkin kerana mereka tidak sedar
tentang wujudnya kerajaan awala Kutai pada masa tersebut. Namun cerita tentang
interaksi kaum Iban dengan orang-orang luar seperti pedagang-pedagang Arab
sering dinyatakan dalam tradisi lisan kaum itu. Menurut Irwin (1986), kaum Iban
juga telah menerima banyak pengaruh dari agama Hindu-Buddha pada zaman
pemerintahan Srivijaya (abad ke7) dan kemudian diikuti oleh Majaphit (sehingga
penghujung kurun ke 13). Di Kalimantan Tengah, pengaruh yang sama masih lagi
dapat diperhatikan di kalangan kaum Dayak Ngaju yang mengamalkan agama
Keharingan. (Another
New Type of Hinduism, https://blogs.emory.edu/rel100/tag/hindu-kaharingan, 10 September 2012)
Pengaruh Islam pula lebih ketara pada abad ke
12 di mana Islam telah disebarkan dengan aktif ke kawasan Asia Tenggara. Namun bagi kaum Iban yang menolak Islam
mereka terus mengekalkan kepercayaan dan adat lama mereka yang banyak
dipengaruhi atau mempunyai persamaan dengan agama Hindu. Misalnya, konsep polytheism
atau multiple deities yang diamalkan
oleh kaum Iban mempunyai banyak persamaan dengan agama Hindu. Pemerhatian yang
telah saya buat di kalangan Dayak Ngaju di Plangkaraya pada bulan Mei 2010
mendapati bahawa kepercayaan dan adat lama kaum Iban di Sarawak mempunyai
beberpa persamaan dengan agama Kaharingan.
Kaharingan
Pada 19 April 1980, Kaharingan telah
diiktiraf secara rasmi oleh kerajaan Indonesia sebagai salah satu daripada
agama di Indonesia. Haring bermaksud
“to come to life spontaneously” (Anne
Schiller, 1986: 231). Sebahagian besar daripada pengikut-pengikut agama ini
ialah kaum Dayak Ngaju yang mendiami Sungai Kahayaman, Kalimantan Tengah. Ada pendapat
yang emnyatakan bahawa agama ini adalah sebahagian daripada agama Hindu. Agama
ini juga mempunyai cirri-ciri multiple
deities sepertimana yang diamalkan kaum-kaum Iban di Sarawak. Seseorang
yang pakar dalam agama tersebut dikenali dengan gelaran basir. Beliau mampu membaca mentera dalam tempoh beberapa hari. Ini
dinamakan balian. Di kalangan kaum
Iban seseorang pembaca mantera atau jampi boleh membaca mantera dalam tempoh
beberapa hari. Satu lagi upacara yang sangat mirip kepada kepercayaan kaum Iban
di Sarawak ialah upacara menghantar roh si mati kepada dunia orang mati. Ritual
ini dinamakan Tiwah. Ritual seperti
ini perlu supaya roh si mati tiba dengan selamat di dunia orang mati.
Lawatan saya ke Museum Balanga di Plangkaraya
pada bulai Mei 2011 di mana saya mendapati bahawa kaum Dayak Ngaju juga mempunyai
banyak adat yang mempunyai persamaan dengan kaum Iban di Sarawak. Misalnya,
upacara dan adat yang digunakan oleh kaum Dayak Ngaju untuk mengenakan denda
kepada mereka yang berkahwin tidak mengikut salasilah yang betul. Begitu juga
tentang legenda cerita buaya dan hubungan binatang tersebut dengan manusia.
Kepercayaan mereka berhubung binatang tersebut hampir sama dengan kaum Iban di
Sarawak iaitu bahawa seseekor buaya itu
tidak akan menyerang seseorang tanpa sebab. Seperti kaum Iban, kaum Dayak Ngaju
juga pernah menduduki rumah panjang pada suatu ketika dahulu serta mempunyai
banyak adat yang perlu dipatuhi. Dalam kajian beliau, Harrisson dan Barbara (1968)
mendapati wujud banyak persamaan dari segi kepercayaan kedua-dua kaum ini.
Misalnya, dari segi nama dan juga kepercayaan terhadap burung juga mempunyai
banyak persamaan. Ini kerana kedua-dua kaum menerima pengaruh agama Hindu-Buddha
dari zaman Srivijaya dan juga Majapahit.
Peringkat awal
proses migrasi kaum Iban
a.
Versi Beji
Peringkat awal proses migrasi kaum Iban
sering dikaitkan dengan cerita Beji yang bermula di Ketapang di Indonesia. Menurut
versi ini Beji telah berusaha untuk pergi ke langit dengan menggunakan anak tangga
di atas pokok kayu enchepong. Ini
kerana beliau ingin berjumpa dengan Tuhan. Terdahulu daripada itu beliau
dikatakan pernah bertanya kepada
pedagang-pedagang Arab tentang tempat dimananya Tuhan. Jawaban yang diberikan
oleh mereka ialah bahawa Tuhan berada di langit. Usaha Beji untuk berjumpa
Tuhan di langit tidak kesampaian apabila pokok kayu enchepong itu tumbang dan semua anak tangga tersebut terjatuh.
Pokok itu tumbang setelah dimakan oleh anai-anai. Setelah berada di Ketapang
selama beberapa abad keturuan Beji telah berpindah ke Kayung.
Semasa berada di Kayung mereka berjumpa
dengan pedagang-pedagang Arab yang begitu aktif mengembangkan agama Islam. Keturunan
Beji terbahagi kepada dua kumpulan. Mereka yang bersetuju untuk memeluk Islam
kekal berada di Kayung manakala kumpulan yang belum bersedia lagi telah meninggalkan
tempat tersebut dan bergerak ke kawasan hulu Kapuas. Sandin (1994) telah
menamakan beberapa tempat yang dilalui oleh keturunan Beji semasa mereka melalui
proses migrasi tersebut. Misalnya, dari Ketapang mereka berpindah ke Kayung dan
seterusnya ke Hulu Landak. Kemudian mereka berpindah ke Malawi di mana mereka
berada di tempat tersebut selama tiga genarasi. Seterusnya mereka berpindah ke
Sintang dan kemudian ke Sungai Kapuas.
Mereka berpindah dari Sungai Kapuas ke Sungai
Skayam iaitu kawasan yang duduki kaum Mualang. Dari Sungai Skayam mereka
bergerak ke Sungai Sanggau. Di Sanggau terdapat penempatan kaum Iban yang besar.
Dari Sanggau mereka mula bergerak dan menakluki beberapa kawasan di Batang
Kapuas. Seterusnya mereka berpindah ke Semitau. Dari Semitau mereka bergerak ke
Ketungau di mana mereka telah membuat penempatan di kawasan yang dikenali
sebagai Bila Dua Tapang Praja. Proses migrasi kaum Iban ke Sarawak bermula dari
kawasan Tapang Praja di Sungai Ketungau. Sebahagian besar daripada pengetahuan
tentang sejarah perpindahan orang Iban ke Sarawak ialah bermula di kawasan
sungai Ketungau.
b.
Versi Tembawai Tampun Juah
Satu lagi versi tentang proses migrasi kaum
Iban ialah berkaitan dengan penempatan di Tampun Juah. Menurut versi ini semua
kaum Dayak di Sarawak berasal dari kawasan Tampun Juah yang terletak di kawasan
Sungai Segumun, Ketungau (Serakop Tampun
Juah, http://tampunjuah.blogspot.com/, 10 September 2012). Di penempatan ini nenek
moyang kaum Iban masih lagi hidup
bersama-sama dengan orang halus dari Gelong dan juga dari Panggau Libau
(Temubual dengan Philip Langi, 3 September 2012). Namun perpisahan dengan orang
Gelong dan Panggau berlaku apabila pertelingkahan di antara Bungai Nuing dengan
Laja tercetus. Malu dengan apa yang berlaku Keling telah membuat keputusan
untuk berpisah dengan manusia dan meninggalkan tempat tersebut. Beliau telah
membawa bersama mereka sungai Panggau dan digantikan dengan Sungai Ketungau.
Tindakan Keling diikuti oleh Tutong yang memisahkan diri dari manusia serta
membawa bersama-sama mereka Sungai Gelong dan digantikan dengan sungai Kapuas.
Namun beliau telah lupa membawa bersama-sama mereka Bukit Gelong yang masih
terdapat di Kalimantan Barat shingga ke hari ini.
Di Tampun Juah nenek moyang suku kaum Dayak
bukan sahaja mula berpisah dengan orang Gelong dan Panggau tetapi mereka juga
mula berpecah serta melakukan migrasi ke tempat-tempat lain di Borneo termasuk
ke Sarawak (Temubual dengan Dato Sri Edmund Langgu, 10 September 2012). Akibat
daripada perpisahan ini mereka juga mengalami perubahan dari segi bahasa dan
inilah yang menyebabkan wujud berbagai suku kaum Dayak di Borneo.
Versi Beji dan juga Tampun Juah adalah
berdasarkan sumber lisan yang sangat dominan dalam penceritaan tentang asal
usul dan juga proses migrasi kaum Iban di Sarawak. Malah apabila ditanya
tentang asal usul mereka maka orang Iban akan lebih cenderung untuk mengaitkan
diri mereka dengan Beji ataupun Tampun
Juah. Ringkasnya, kedua-dua cerita tersebut digunakan untuk menerangkan proses
migrasi nenek moyang mereka pada zaman dahulu.
Tembawai Tampun Juah : Satu Naratif
Berikut
adalah naratif oleh seorang tokoh
budaya dan adat Iban, Dato Sri Edmund Langgu yang telah
menyertai ekspedisi yang dikenali sebagai Dayak Borneo Cultural Heritage Safari iaitu menjelajah beberapa
wilayah di Kalimantan Barat pada bulan Disember 2010. Salah satu daripada
tempat yang telah dilawati ialah Tampun Juah..
Tulisan
Benedict Sandin 91967), The Sea Dayaks of Borneo: Before White Rajah Rule memperincikan proses migrasi masyarakat Iban
ke Sarawak berdasarkan tradisi lisan, “The Kapuas basin is the most important
source of various migrations mentioned in the tusut…” (Sandin, 1967: 3) menunjukkan bahawa kaum Iban dari Sarawak
berasal dari Batang Kapuas di Kalimantan. Proses migrasi itu dikatakan
mengambil masa ratusan tahun yang lalu.
Teori
yang dikemukakan oleh Sandin telah
disokong serta diterima oleh beberapa pengkaji budaya dan sejarah migrasi kaum
Iban. Misalnya, persamaan budaya dan bahasa dengan beberapa suku kaum yang
terdapat di Kalimantan Barat telah digunakan untuk memperkukuhkan lagi teori
ini. Selain daripada membaca buku elok sekiranya diri sendiri berpeluang
melawat tempat-tempat tersebut serta mendengar sendiri cerita penduduk tempatan
tentang sejarah mereka. Lantaran itu, saya telah membuat beberapa siri lawatan
ke Kalimantan Barat. Kali pertama saya menjejakkan kaki di bumi Kalimantan
Barat ialah pada tahun 1990an.
Pada
bulan Julai 2010, saya sekali lagi berpeluang membuat lawatan ke Kalimantan
Barat. Tujuan utama lawatan rombongan tersebut ialah untuk menyaksikan “Gawai
Adat Dayak” yang diadakan di Sanggau.
Upacara tersebut diadakan secara tahunan oleh berbagai etnik Dayak yang
terdapat di Kalimantan Barat. Pada masa yang sama, rombongan kami juga akan
mengadakan perjumpaan dengan ahli jawatankuasa Tembawai Tampun Juah yang pernah
ditubuhkan terlebih dahulu. Sememangnya
Tembawai Tampun Juah adalah satu tempat yang signifikan dalam sejarah
kaum Iban. Di tempat itu bermulanya tamadun kaum Iban di Batang Kapuas. Dari Tampun Juah mereka
berpecah dan mula berhijrah ke tempat-tempat lain di Kepulauan Borneo. Pada
masa tersebut masyarakat Iban masih hidup di bawah satu bumbung dengan orang
Panggau iaitu tempat tinggalnya orang-orang penting dalam legenda masyarakat
Iban.
Malangnya
masyarakat Dayak di Kalimantan masih tidak pasti tentang proses migrasi kaum
Dayak dari Batang Kapuas ke Sarawak. Mereka belum lagi dapat memberikan
gambaran yang pasti. Ini berbeza dengan keadaan pada tahun 1960an apabila lebih
ramai orang dari Kalimantan yang mengetahui tentang proses migrasi tersebut
masih hidup. Salah satu daripada sebab mengapa pengetahuan tentang perkara ini
terputus begitu sahaja kerana ianya tidak didokumentasikan. Pada lawatan kali
ini tidak banyak cerita baru mengenai kaum
Iban di Kalimantan namun pengetahuan saya tentang suku kaum Jengkang dan Dayak
Sanggau telah bertambah. Misalnya saya telah difahamkan bahawa Raja Sanggau
mempunyai darah keturunan Dayak. Namun terdapat beberapa perkara yang boleh
meyakinkan kita bahawa kaum Iban di Sarawak adalah dari rumpun yang sama dengan
kaum Dayak di Indonesia, Misalnya mereka mengamalkan aktiviti tenunan. Mereka
juga memiliki parang ilang yang mirip kepada jenis nyabor yang ditemui di
Ketapang, iaitu tempat asalnya Beji. Cerita ini disahkan oleh Ratu Pangiran Sanggau.
Cerita-cerita
lain yang mempunyai persamaan dengan certita kaum Iban ialah seperti cerita tentang Bujang Panjang yang terdapat di
Kalimantan Barat adalah sangat mirip dengan cerita Sera Gunting di kalangan
masyarakat Iban. Selain daripada itu salah
satu daripada tusut kaum Mualang yang bermula daripada generasi Belang
Pinggang hampir sama dengan versi yang diketahui kaum Iban di Sarawak. Mereka
juga percaya kepada legenda yang sama seperti Pulang Gana dan juga orang
Panggau. Pulang Gana ialah seorang Dewa yang bertanggunjawab untuk aktiviti
pertanian seperti menanam padi. Apabila seseorang petani mengadakan ritual
berhubung dengan padi dan sawah beliau maka “Pulang Gana” yang akan dijemput.
Terdapat
dua lokasi penempatan kaum Iban di Kalimantan. Lokasi yang pertama ialah
Tembawai Tampun Juah di hulu Sungai Segumun Ketungau dan satu lagi di seberang
bandaraya Sanggau. Kaum Iban telah berpindah dari kawasan di Sanggau. Namun
tidak banyak yang diketahui tentang perpindahan ini. Mereka cuma tahu kumpulan
Kantu yang meninggalkan Batang Sungai Kantu. Kumpulan Kantu pada hari ini
adalah kaum Iban yang sebenar. Setelah melawat dan memerhatikan budaya komuniti
di Tembawai Tampun Juah dan tradisi lisan mereka saya yakin tempat tersebut
merupakan salah satu daripada penempatan kaum Dayak termasuk kaum Iban di
Kalimantan Barat.
Mengapa
kedua-dua versi relevan?
Kedua-dua versi adalah sangat penting kepada
kaum Iban kerana selain daripada mengenai proses migrasi kedua-duanya mempunyai
kaitan dengan budaya dan kepercayaan kaum itu. Misalnya, di penempatan Tampun
Juah orang Iban berpisah dengan orang Gelong dan Panggau. Dalam kepercayaan
kaum Iban di Sarawak orang Panggau dan orang Gelong adalah manusia yang istimewa dalam kehidupan mereka. Bagi
kaum Iban sesiapa sahaja yang dikatakan mendapat pertolongan daripada orang
Panggau atau orang Gelong sudah tentunya mereka ini mempunyai sifat yang istimewa dibandingkan dengan manusia-manusia
lain. Di Bila Dua Tapang Praja keturunan Beji mula berinteraksi dengan
kumpulan-kumpulan dewa yang penting dalam kepercayaan kaum Iban. Misalnya, di
penempatan tersebutlah di mana Serapoh mendapat ajaran dan panduan dari Puntang
Raga tentang cara yang betul berhubung adat kematian. Kemudiannya anak Serapoh
yang bernama Menggin berkahwin dengan
anak Sengalang Burung iaitu Dara Tinchin Temaga (Sandin,1962). Anak Menggin yang
bernama Sera Gunting telah mendapat ajaran dari Sengalang Burung. Ajaran
Sengalang Burung masih diwarisi kaum Iban sejak turun temurun hingga ke hari
ini. Dengan itu kedua-dua versi ini mempunyai perkaitan yang langsung dengan
kosmologi kaum Iban.
Ajaran
Puntang Raga dan Sengalang Burong
Dua kejadian yang sangat penting dalam proses
migrasi tersebut ialah penurunan pengetahuan tentang adat berkaitan dengan
kematian daripada dewa Puntang Raga kepada Serapoh. Kejadian yang kedua ialah
penurunan pengetahuan tentang penggunaan suara burung dan kelakuan binatang
sereta beberapa adat Iban lain yang penting daripada Sengalang Burung kepada
cucu beliau iaitu Sera Gunting. Kedua-dua ajaran tersebut mempunyai impak
terhadap kosmologi kaum Iban serta mendasari budaya dan adat kaum tersebut yang
masih diamalkan sehingga ke hari ini. Menurut Sandin (1967) kedua-dua perkara
tersebut berlaku apabila kaum Iban berada di sebuah penempatan dikenali sebagai
Bila Dua Tapang Peraja.
Dalam kejadian pertama Serapoh mendapat
ajaran daripada Puntang Raga tentang bagaimana menguruskan kematian seseorang
sehinggalah kepada berakhirnya tempuh berkabung untuk si mati tersebut. Puntang
Raga muncul untuk memberitahu Serapoh tentang adat ini setelah penduduk di
rumah panjang yang didiami oleh Serapoh ramai yang mati kerana cara untuk
menguruskan kematian mereka tidak teratur serta tidak mengiku adat. Tunjukajar
dan cara-cara yang dieperturunkan oleh Puntang Raga seterusnya menjadi amalan
kaum Iban sehinggalah kepada hari ini. Misalnya, seseorang yang meninggal itu
akan diuruskan dengan cara yang terhormat serta diwujudkan tempuh berkabung
untuk menghormati keluarga si mati. Pada setiap upacara kematian kaum Iban di
Sarawak pada hari ini cerita tentang adat yang diajar oleh Puntang Raga kepada
Serapoh sering disebut-sebut.
Dalam kejadian yang kedua kaum Iban mendapat
pengetahuan tentang pengunaan suara binatang seperti burung dan juga kelakuan
mereka sebagai petunjuk kepada manusia. Ajaran ini diperturunkan oleh
Senagalang Burong melalui cucu beliau iaitu Sera Gunting. Sera Gunting ialah
anak kepada Menggin dan Dara Tinchin Temaga. Dara Tinchin Temaga ialah anak
perempuan Sengalang Burong manakala Menggin adalah cucu kepada Serapoh.
Sengalang Burong juga memberitahu Sera Gunting tentang bagaimana cara yang
betul untuk menyelesaikan masalah bagi mereka yang berkahwin tidak mengikut
salahsilah yang betul. Apakah jenis-jenis hukuman yang harus dikenakan kepada
kedua-dua orang yang berkahwin tersebut. Deities
yang lain dalam keluarga Sengalang Burong juga diketahui dengan jelas melalui
hubungan Menggin dengan keluarga Sengalang Burong. Sengalang Burung mempunyai
tujuh orang adik-beradik dan kesemua mereka ini adalah orang-orang penting
dalam kepercayaan kaum Iban. Mereka ialah Sengalang Burong, Menjaya, Biku Bunsu
Petara, Gangga Ganggai, Ini Andan, Selempetoh, dan Simpulang Gana. Semasa
melawat Sengalang Burung, Sera Gunting pernah diajar oleh menantu Sengalang
Burong yang bernama Ketupong cara-cara menggunakan bunyi-bunyi burung yang
boleh digunakan apabila seseorang itu menyertai misi perang.
Kedua-dua kejadian dalam proses migrasi
tersebut mempengaruhi kepercayaan serta menjadi pegangan kaum Iban yang masih
mengamalkan kepacayaan lama mereka shingga ke hari ini.
Sarawak
sebelum kedatangan orang Iban
Sebelum kedatangan kaum Iban beberapa tempat
di Sarawak sudah didiami oleh kumpulan-kumpulan lain yang telah berpindah ke
kawasan tersebut lebih awal. Misalnya dua kaum utama ialah Beketan dan juga
Seru. Kaum Beketan mendiami kawasan hilir Batang Lupar dan juga Sungai Saribas.
Sebahagian besar daripada kaum Beketan akhirnya menjadi kaum Iban. Kaum Seru
pula mendiami kawasan Sungai Rimbas.
Mereka menentang kaum Iban dan ramai di antara mereka memeluk agama Islam dan
menjadi Melayu (Pringle, 1970 : 40)
Islam berkembang ke Borneo setelah kejatuhan
Majapahit (Graham Irwin, 1986). Abad ke 13 dan 14 merupakan abad
pedagang-pedagang Islam. Pedagang-pedagang Islam berkahwin dengan anak-anak
raja tempatan dan juga ramai saudagar-saudagar Hindu memeluk Islam (Joginder
Singh Jersey, 1971).
Migrasi
ke Sarawak
Berdasarkan kajian yang dibuat oleh Benedict
Sandin (1967) kaum Iban telah berpindah ke Sarawak dalam beberapa kumpulan serta
dalam jangkawaktu yang lama iaitu kurang lebih empat ratus tahun. Mengikut
Sandin (1994), berikut adalah pergerakan mereka berdasarkan kumpulan
masing-masing.
a. Undup
Kumpulan yang pertama berpindah ke Sarawak
ialah Kajup. Beliau ialah seorang yang berketurunan Maloh. Beliau dikebumikan di
tanah perkuburan orang Maloh yang dikenali sebagai Ruding Embawang terletak di
kuala Sungai Undup, Sri Aman. Beliau kemudiannya diikuti oleh beberapa orang
ketua yang lain seperti Jelian yang berpindah dari Sungai Ketungau ke Undup.
Menurut salasilah kaum Iban seorang ketua masyarakat bernama Penghulu Ganja
dari Rimbas adalah generasi ke enam belas keturuan Jelian. Beliau berusia 54
tahun pada tahun 1979. Berdasarkan fakta tersebut kaum Iban yang pertama
berpindah ke Sarawak ialah pada abad ke enambelas (1540an). Ini berdasarkan
perkiraan bahawa satu generasi sama dengan 25 tahun. Seorang lagi ketua yang berpindah ke Sarawak
ialah Gelungan. Beliau berpindah dari Merakai ke Undup dan kemudiaanya ke
Simanggang dan akhirnya ke Batang Sadong (Pringle, 1970: 38-66).
b. Batang
Ai, Skrang dan Lemanak
Kumpulan yang berpindah pada masa yang sama
dengan zaman Jelian ialah Patih Ambau. Patih
Ambau mengetuai kumpulan yang berpindah ke hulu Marup Engkelili. Kemudiannya
mereka berpindah ke Pangkalan Tabau Lubok Antu. Satu lagi kumpulan yang turut
berpindah ke kawasan Batang Air diketuai oleh Lanong. Lanong berasal dari
Kapuas dan mereka membuat penempatan di Rantau Langkong di Batang Air. Lanong
diikuiti oleh seorang lagi ketua iaitu Medan. Medan dan kumpulannya berpindah
ke Sengkarong di Engkelili. Medan ialah keturunan Belambang. Dari kawasan
Lemanak berbagai kumpulan-kumpulan kecil berpindah ke Kanowit, Julau dan Nyelong (Sarikei).
c. Balau
dan Sebuyau
Gelungan berpindah dari Merakai ke Bukit
Balau di Undup. Mereka berpindah ke Bukit Balau Ili di Batang Lupar yang
terletak di antara pekan Sri Aman dan sungai Lingga. Mereka menamakan diri
sebagai Balau setelah mereka menduduki tempat yang dinamakan Bukit Balau
sebanyak dua kali. Seterusnya mereka berpindah ke kuala Batang Lupar dan
menamakan diri mereka sebagai Dayak Sebuyau. Gelungan dan pengikutnya berpindah
ke Sadong di mana beliau meninggal kerana sakit tua. Pengikut-pengikut Gelungan
kemudiannya berpindah ke Merdang Lumut, Merdang Limau dan Merdang Gayam di
kawasan sungai Samarahan.
d. Saribas
Sebelum ketibaan kaum Iban kawasan Saribas
didiami oleh Beketan yang diketuai oleh Entigar. Ketua Iban yang berpindah ke
Layar ialah Tanggok dan beliau memulakan penempatan di Rian Batang. Kemudian seorang
lagi ketua bernama Talap telah berpindah dari Batang Air ke sungai Pasa di
Layar. Seorang lagi ketua iaitu Patinggi Ngadan dari Kayong telah memulakan
penempatan di Bangai, Betong. Kemudian beliau dan pengikut-pengikutnya berpindah
ke Batu Lintang. Seterusnya beliau
membuat penempatan di Nanga Jaloh. Mereka telah mengadakan upacara sabong ayam
secara besar-besaran di Nanga Lupa. Kumpulan-kumpulan lain meneruskan proses migrasi
ke kawasan Rimbas dan kedua-dua kawasan sudah didiami oleh kaum Seru dan
Bukitan. Namun kaum Iban tidak menghadapi banyak tentangan dari kumpulan
tersebut.
e. Dau
Seorang ketua bernama Ambau (bukan Patih
Ambau) telah berpindah dari Kapuas ke Pangkalan Tabau di Lubok Antu. Dari
Pengakalan Tabau mereka berpindah ke Lubang Baya dan berpindah balik ke
Pangkalan Tabau. Kumpulan in berpindah ke Klassin di Undup dan seterusnya
mereka berpindah ke Rijang. Ketua mereka ialah Nyanggau. Mereka berpindah ke
Lemas di mana mereka telah diserang oleh kumpulan Indera Lela dan kumpulan dari
Skrang. Nyanggau dan pengikut-pengikutnya melarikan diri dengan berpindah ke
Dau, Indonesia. Sepuluh tahun kemudian Nyanggau dan pengikutnya kembali ke
Sarawak atas permintaan Residen Skrang iaitu Mr Brereton. Mereka kembali ke
Sarawak dan mendiami kawasan Embawang, Klauh, Melugu, Gua, Nyelam, Engkeramut,
Selepong dan Pok Ai. Mereka menamakan diri mereka sebagai Dau sempena dengan tempat
mereka di Indonesia iaitu Dau.
Proses migrasi yang dinyatakan di atas adalah
penuh dengan unsur pendominasian di mana
yang kuat akan mendominasi yang lemah. Kumpulan-kumpulan awal seperti Seru dan
juga Beketan telah ditewaskan oleh kumpulan-kumpulan yang lebih kuat. Selain
daripada bersengketa dengan penduduk asal ditempat yang dikuasai oleh mereka kaum
Iban juga bersengketa sesama sendiri. Keadaan ini telah memudahkan pihak Brooke
untuk mendapatkan sokongan khasnya dari segi jumlah bala tentera. Ini memberi
peluang kepada kumpulan yang bersengketa sebelum kedatangan Brooke untuk meneruskan
pemusuhan mereka.
Kaum
Iban Sarawak dan Kesultanan Brunei
Sumber-sumber dari Brunei jelas menyatakan
bahawa sememangnya wilayah Sarawak
adalah sebahagian daripada wilayah Brunei. Penduduk-penduduk di kawasan
“Sarawak” membayar cukai kepada Sultan Brunei. Namun kemungkinan besar mereka
yang membayar cukai adalah hanya mereka yang berada di kawasan persisiran
pantai. Bagamimana dengan kaum Iban pula? Adalah kurang jelas juga samada
sebahagian besar daripada mereka sedar bahawa mereka adalah dikuasai oleh
Sultan Brunei dan apatah lagi untuk membayar cukai seperti yang dinyatakan di
atas. Sumber-sumber dari Brunei pada abad ke 16 dan 17 tidak menyebut tentang
kaum Iban di Sarawak (Pringle, 1970 :44). Ini juga bermakna kaum ini bukanlah
subjek yang penting untuk Brunei.
Kewujudan beberapa orang pemimpin Arab di
Sarawak seperti di kawasan Skrang juga menjukkan pengaruh Kesultanan Brunei di
kawasan tersebut kerana orang-orang Arab ini mempunyai hubungan dengan Sultan
Brunei. Misalnya, di kawasan Skrang terdapat dua orang Arab iaitu Sharif Sahap
dan Sharif Mullah telah diberikuasa oleh Sultan Brunei terhadap kawasan
tersebut. Kedua-duanya adalah anak kepada seorang pengembara Arab yang
berkahwin dengan anak Sultan Brunei. Pemimpin-pemimpin Mealyu juga mempunyai
hubungan dengan pemimpin-pemimpin Iban dan sesetengah pemimpin Iban telah
diberikan gelaran oleh pemimpin-pemimpin Melayu yang mewakili Sultan
Brunei. (Pringle, 1970:40).
Hubungan kaum Iban dengan orang Melayu di
Sarawak juga telah wujud sejak sebelaum era Brooke lagi. Menurut Sandin (1994)
orang Iban yang pertama berjumpa dengan orang Melayu ialah Rusak. Rusak
bertanyakan dari dimana mereka datang
dan mereka memberitahu beliau bahawa mereka datang dari laut. Pertemuan ini
menyebbakan istilah laut digunakan apabila orang Iban berinteraksi dengan orang
Melayu di Sarawak. Mereka juga bekerjasama apabila membuat serangan atau “coastal raiding”.
(Pringle,1970:41). Gould & Bampfydle
menjelaskan bagaimana kerjasama tersebut dilaksanakan, “the spoils being
divided...” Berdasarkan kerjasama tersebut penulis-penulis seperti Pringle
(1970:51-55), Runciman (1904 : 11), Gould & Bampfydle (1909:59) dan
(Stephanie Morgan, 1968 :143), berpendapat bahawa aktiviti “perlanunan” di
kalangan kaum Iban telah diperhebatkan lagi melalui hubungan yang akrab dengan
kaum Melayu.
Hubungan
Iban-Iban
Hubungan sesama kaum Iban apabila mereka
berpindah ke Sarawak juga perlu dibincangkan. Stepahnie Morgan (1968:144)
pernah menyatakan bahawa sifat-sifat migrasi kaum Iban dari lembah Kapuas ke
Sarawak ialah “rapid, aggressive, persistent and successful”. Sifat-sifat
tersebut telah melahirkan ketegangan dan konflik dengan penduduk-penduduk awal
di Sarawak dan juga sesama merek sendiri. Sandin (1967) telah membincangkan
wujudnya persaingan di antara kelompok-kelompok kaum Iban itu sendiri
“inter-tribal rivalry”. Sandin (1967)
menghuraikan bagaimana permusuhan telah berlaku di antara kumpulan orang Iban
dari Saribas dengan Sebuyau. Seorang Iban di Saribas telah bersengketa dengan
saudara beliau di Saribas dan kemudian beliau melarikan diri ke Sebuyau.
Seterusnya beliau telah melibatkan semua orang Sebuyau dalam sengketa peribadi
beliau itu. Dalam kes kedua pula dua orang lelaki telah berkelahi semasa mengayap perempuan yang bernama Beremas.
Kejadian ketiga ialah berlakunya sengketa kerana perubutan terhadap bee tree dan salah seorang daripada
mereka melarikan diri ke Sebuyau. Seperti kes yang pertama beliau juga
melibatkan orang Sebuyau dalam kes peribadi tersebut. Dalam satu lagi kejadian
di mana Ngadan (anak kepada Unggang Lebor Menua) telah dibunuh oleh kumpulan
dari Sebuyau dan sebagai balasan adik beliau bernama Luta telah menyerang
Sebuyau.
Peranan orang luar dalam melaga-lagkan kaum
Iban juga menyebabkan konflik itu berterusan. Misalnya, sebelum kedatangan
Brooke seorang ketua bernama Indera Lela bermain serampang dua mata dan telah
melaga-lagakan Iban Sebuyau dengan Saribas. Perkara ini diketahui mereka semasa
Tarang menyerang Banting. Begitu juga dengan orang-orang Arab yang sering
memanipulasi kaum Iban untuk kepentingan mereka (Pringle, 1970 : 56).
Konflik sesama kaum Iban berterusan.
Pada tahun 1834 Orang Kaya Rabong dari
Skrang telah menyerang Banting. Pada tahun 1837 Orang Kaya Dana telah menyerang
Undup setelah adik beliau Angkum dibunuh oleh orang Undup. Orang Kaya
Temenggong Jugah dari Lundu telah menyerang Iban di Saribas dan Paku. Pada
tahun 1838 orang Iban dari Banting yang diketuai oleh Ijau (Lang) dan Orang
Kaya Janting menyerang Saribas dan Krian. Pada tahun1839 Janting sekali lagi
menyerang Saribas di mana beliau beroleh kemenangan besar (Sandin 1967).
Menurut Pringle (1970: 62) sengketa juga
berlaku di antara wilayah. Misalnya,
kaum Melayu dan Iban dari Banting akan bersatu untuk menentang kaum Iban
dan Melayu dari Saribas. Keadaan yang tegang ini telah memudahkan lagi Brooke
untuk meneruskan permusuhan di antara sesuatu wilayah dengan yang lain.
Misalnya, Brooke kerap menggunakan tentera yang terdiri dari orang Iban dari
Sebuyau untuk menyerang Iban dari kawasan Skrang dan Saribas.
Kesimpulan
Sepertimana yang dinyatakan di peringkat awal
bahawa proses migrasi kaum Iban mengambil masa yang sangat lama iaitu ratusan
tahun lamanya. Jangkawaktu yang lama itu menyukarkan kita untuk mengetahui
tarikh sebenar bila proses itu bermula. Tambahan pula tidak ada rekod bertulis
yang boleh digunakan sebagai sumber. Masalah ini bukan sahaja terhad kepada
kaum Iban malah kepada kebanyakkan kaum di Asia Tenggara yang lambat
diperkenalkan kepada askara atau “alphabet”. Semua maklumat adalah berdasarkan tradisi
lisan yang ditentukan oleh “collective
memory” kaum atau kelompok tersebut. Ini membuatkan topik migrasi kaum Iban
ke Sarawak amat sesuai untuk di diskusi dan diperdebatkan pada “polemik” yang
kita adakan pada hari ini.
Rujukan
Baring-Gould,
S, and Bampfylde, C.A, (1909), A History of Sarawak Under Its two White Rajahs,
1839-1908, London: Henry Sotheran.
Chang
Pat Foh, (2010), History of Iban Settlements Around Kuching City, Sarawak,
Kuching: Sarawak Press.
Empiang
Jabu, (1989), Historical Perspective of the Iban, Sarawak Museum Journal, Vol.
XL, No. 68, December, 1989 (21-32).
Irwin,
Graham, (1986), Borneo Abad Ke Sembilan Belas, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Puastaka.
Harrison,
Barbara dan Tom Harrison, (1968), Iban and Ngaju : A significant folklore
parallel,XVI, 32-33 (pp.186-194).
Joginder
Singh Jessy, (1971), Sejarah Asia Tenggara 1500-1945, Malaysia: Long Man
Kedit, Peter, (1993), Iban bejalai, Kuala Lumpur: Ampang Press
Sdn. Bhd.
Morgan, Stephanie, (1968), Iban Agressive
Expansion: Some backgrounf factors, XVI, 32-33 (pp.141-185).
Pringle, Robert (1970), Rajahs and
Rebels: The Ibans of Sarawak under Brooke Rule, 1841-1941, London: Macmillan
Schiller, Anne L. (1986) A Ngaju Ritual Specialist and the
Rationalization of Hindu-Kaharingan. The Sarawak Museum Journal 36
(57):231-242.
Sutlive,
Vinson, (1988), Iban in Historical Perspective, Sarawak Museum Journal, Vol. XL, No. 68, December, 1989 (pp.33-44).
Sandin, Benedict, (1994), Sources of
Iban Traditional History, Sarawak Museum Journal (Special Issue No.7) pp.1-78.
Kuching: Percetakan Nasional Malaysia Bhd.
........................(1967),
The Sea Dayaks of Borneo Before White Rajah Rule, Mcmillan : The University
Press, Glasgow.
.......................(1962),
Sengalang Burung, Kuching: Borneo Literature Bureau.
........................(1956),
The Westward Migration of the Sea Dayaks, Sarawak Museum Journal, Vol VII No.7
June 1956 (pp.54-77).
Sumber
Internet dan Temubual
Another New Type of Hinduism,
https://blogs.emory.edu/rel100/tag/hindu-kaharingan,
10 September 2012)
Schiller, Anne Adherents of Kaharingan among the Ngaju Dayakshttp://www.penn.museum/documents/publications/expedition/PDFs/49-2/Schiller.pdf
(6 Disember 2012)
Philip
Langi, 3 September 2012, Kuching, Sarawak.
Dato
Sri Edmund Langgu anak Saga, 10 September 2012, Kuching Sarawak.
[1] Dibentangkan
di Majlis Polemik Sejarah Malaysia Sesi
27: Penempatan di Sarawak 1400-1840, di Islamic Information Centre, Kuching
Sarawak pada 19 September 2012, anjuran
Arkib Negara Malaysia.
Tiada ulasan:
Catat Ulasan